venerdì 24 febbraio 2012

In contu de s’arresistentzia de is Sardus e de sa lingua sarda de impreai


de Giuanni Ugas


A intendi Robertu Bolognesi non c’esti istettia nisciuna arresistentzias de is Sardus poita ca is differentzias tra is Brabaxinus e is Campidanesus, Olliastrinus, Logudoresus, Gadduresus e diaicci a sighiri, nascint scetti in manera deterministica (e ratzista, acciungiu deu!) de is conditzionis geograficas e non de causas istorigas e tzìttada F. P. Braudel po ddu fai a crei a is attrus. Deu non mi seu ammoddiendi po nudda! Issu arregordad is certas tra is Patulcenses campani, messaius, e is Gallilenses pastoris de is montis, ma non tenid in contu ca is Gallilesus scetti fiant sardus (iliesus) e non is Padulcesus chi fiant colonus campanus pottaus de is Arromanus (Bonello, Mastinu, Zucca e attrus istorigus); s’arrexoni de su cèrtidu tra issus fìada politiga e su determinismu non c’intra nudda: fiada una battalla po is terras chi deppiant essi fertilis, bonas po s’aringiu puru po is Gallilesus, desinuncas non si cumprendd poita is Padulcesus, chi fianta messaius, ddas olianta po issus. Is Gallilesus teniant un’economia mista e fìanta a unu tempu pastoris e messaius!

Tottus is abitantis de sa Sardinnia funti istettius sempiri nomenaus a partiri de s’istoria iscritta prus antiga in d’unu modu scetti chi torrad a su nomini de s’iscra: Sh(erd(a)n de is Fenitzius (po no nai de is Egitzius), Sardonioi de i Gregus, Sardinienses de is Arromanus, Sardus de is Sardus, Sardi de is Italianus e diaicci a sighiri de tottus i pobulus istrangius. Giai de s’antighidadi sa Sardinnia connosciad una natzioni cun differentis genias, poita ca fiada istettia bivia de genti chi benianta de differentis logus: Corsus, Balaris e Iliesus po non nai de attras genias chi indi bessint de attrus tallus tribalis (Lugudunesus, Gallilesus, Siculesus, etc.). Puru funti benius, a bortas chi calincunu sidd’èssidi iscaresciu, Fenitzius-Cartaginesus, Arromanus, Vandalus, Bisantinus, Pisanus, Dzenovesus, Aragonesus-Cadelanus, Castillianus, Piemontesus e Italianus. Cummenti andant tennias in contu tottus custas gentis? Custas differentis genias funti benias de Obrescidroxu, Scurigadroxu, de Mesu diri e de Settentrioni. Boleus propriu crei chi is Sardus funti tottus oguallis poita ca anti imparau e impreau su latinu e ca funti diversus poita ca funti scetti o pastoris o messaius? Non funti is laccaras e is montis e is pranus chi circant is omminis; esti sa genti chi circad is laccaras e is montis e is pranus, si non puru is terras prus attesu de su mari candu c’esti s’apprettu! [sighi a lèghere]

7 commenti:

elio ha detto...

Meri miu su Professori,
mi parit ca Robertu Bolognesi, oi eja e cras puru, est unu pagu talebanu.Ma sa vissinnioria puru non brullada. Totus e-a is dusu pigais sa iscientzia cosa 'osta e finas-e-i cussa de ateri, po tirar'acua donniunu a su mulinu su'.

Po R.B. sa "resistenzia" dh'anti fata ( o dh'eus fata?) feti in Brabaxa ca si dha nau Braudel e 'ndi dhu'at a cuarra e cucuru. A unu ceru puntu 'ndi dhus anti sperdius e sa resistentzia est ispaciada. E mih ca 'ndi dhu' at intrau de genti in Brabaxa, cancunu dhui iat essi de in antis puru ma de candu funt arribbaus is Cartaginesus sa Montannia at incumentxau a si prenniri, atru che immoi ca sa genti est fuendisia. E apoi cun is Arromanus? Dhui depiat essi una crisi de allogius de ispantu. Perou dhus anti mortus totus.

Po su chi pertocat a sa Mratzei, mi parit chi apat nau ca totus is chi intrant in Sardinnia e bivint in Sardinnia, Sardus si dhui faint. E tandus custus Patulcenses, ita 'ndi fiant arribbaus su meri' innantis e s'incrasi si funti postus a brigai cun is de Gallilla? O-i custu xertu no' dhu' est sempri stau intre de is duas (assumancu) Sardinnias, una de su leori e s'atra de is pasturas?

Est a dha fari tropu facili? Intantis su chi apu fatu est un esemplu pitiedheddhu meda ma apu fuedhau fintzas-e tropu, perou un'urtima cosa dha 'ollu narri: is cosas cumentzant sempri simpricisi, passendi su tempus s'atrobedhant a pari, si cùmpricant amostendu unu beni mannu de bessidas cun furriotus e trapagiocus peus de su "entu pillonis" de sa trippa.

Agatai su cabudu tocat a bosatrus mancari sa tentatzioni siat forti de imperai is ainas chi ndi apillant, cica cica, po batallas chi 'nci essint foras de lacana.

elio ha detto...

Cussu "entu pillonis" no' esti unu bentu de bai e cica innui, esti feti "centu pillonis".

Roberto Bolognesi ha detto...

O Elio, candu unu non cumprendit su chi ligit, a bortas est mellus a si citiri. Talebanu ses tui ca fueddas chentza de sciri su chi est nendi.

elio ha detto...

O Robertu, chi fudi a si citiri totus is chi non cumprendinti su chi ligindi, 'nd'iat ari de silentziu. Ita cosa bella. Ma 'nci adi una cosa peus: a non cumprendiri su chi scrinti issus etotu.

Roberto Bolognesi ha detto...

Apu cumprendiu: tui non ses talebanu, ses celentanu

elio ha detto...

"su chi liginti", Robertu, "su chi liginti". Ma non fut po tui. Tui non cumprendis su chi scrisi.

francu ha detto...

A bortas accuntessit su chi narat Robertu e su chi narat Eliu puru. Ma no m'est partu chi is duus caboniscus chi hant arziau sa crista siant conca de pudda.

Giuanni Ugas, po torrai a nosu, po apparixai is pesus de su fenomenu suppostu e no spiegau de sa transumanzia, si fait a pensai a is pastoris chi de Barbaxa calànt a Campidanu (o Marmilla, Trexenta, ecc) cun is brebeis e is crabas po pappai sa pastura (o s'erba frisca?), mentris is basciuresus inci portànt is procus a monti a pappai landiri de suergius.
A parti su fattu chi su landiri ddu circant, e comenti!, is brebeis e is crabas puru, bolit fai a cumprendi chi in terrunus de cuccurus no ddoi essit matas de landiri?
S'arroli, s'ilixi e su suergiu crescint praticamenti a artitudini zeru, mentris s'arroli, chi est sa mata prus nomenada po su landiri bonu, crescit finzas a 600 metrus de su livellu de su mari.
Cun custuas osservazionis, mi parrit (a mimi vetti forzis) chi sa transumanzia in Sardinia no hessit tentu abbisongiu de essi, ca su landiri in monti serbiat beni po is crabas e is brebeis, mentris in basciura, ancora hoind', serbit a ingrassai is porcus e a ddis fai pezza saborida.
Mi parrit chi s'idea de indi calai a basciura sia nascia candu in Marmilla e in Trexenta su sartu, pustis messau de su trigu, fut unu mari de fenu chi no podiat essi sfruttau po su numeru piticu de bestiamini de ua, chi serbiat po su traballu.
Cantu a is nominis antigus ch'in basciura hiant a essi perdidoris, mi praxit a informai ch'in bidda mia, in Curcuris, ddoi funt duus toponimus chi no hant sunfriu mancu s'attundiamentu chi su campidanesu fait: unu est "Nuraci", s'ateru "Nuraci 'e s'oru", aundi sa forma antiga de NURAC no s'est furriada ancora a Nuraxi o a nuraghe (da nurake).
Aici hia intendiu de Paulis.
Sene contai toponimus comente Basuài, Callupàgu, Pubuzzi, Cragaddaxu, Misséti, Mandonis, Prabànta, ecc.